متانول | معرفی و تحلیل صنعت

متانول (CH3OH) مایعی بی رنگ، سبک، فرار و قابل اشتعال است که به عنوان پیش ساز مواد شیمیایی و ترکیبات مختلف مانند چسب ها، پلاستیک ها، منسوجات، مواد عایق و غیره عمل می کند. با توجه به قوانین سخت گیرانه تر در خصوص استانداردهای سوخت، تقاضای جدید در حوزه حمل و نقل میتواند محرکی اساسی برای رشد این صنعت باشد زیرا متانول سوختی پاک با اکتان بالا است که می تواند جایگزین مناسبی برای سوخت های فسیلی باشد. چین یکی از کشور های پیشرو برای استفاده از ترکیبات متانولی در صنعت حمل و نقل است که قدم های جدی در این مسیر پیموده است.

همچنین پلاستیک ها با کاهش وزن کلی خودرو، نقش مهمی در خودروها ایفا می کنند و در نتیجه خواصی مشابه فلزات ایجاد می کنند و بازده سوخت خودرو را بهبود می بخشند. به عنوان مثال می توان به پانل های بدنه پلاستیکی، فوم داشبورد و چرخ دنده ها و قالب های پلاستیکی اشاره کرد. متانول بعنوان افزودنی سوخت (MTBE) برای کمک به کاهش انتشار گازهای گلخانه ای نیز کاربرد دارد. کاربرد متانول در صنعت ساخت و ساز، بعنوان پلاستیک در لوله کشی ها، بعنوان چسب در صنایع مبلمان و ساخت MDF، درزگیرها، رنگ ها و حلال ها است.

وسایلی مانند لپ تاپ ها و تلفن های همراه، پنل های خورشیدی و توربین های بادی استفاده می شود. افزایش فناوری‌های انرژی‌های تجدیدپذیر مانند پنل‌های خورشیدی و باتری‌ها باعث افزایش تقاضای محصول میشود. در صنعت پزشکی برای تولید لوازم پزشکی مانند ماسک و دستکش و تولید ویتامین‌ها، هورمون‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و سایر داروها استفاده میشود. متانول یک ترکیب حیاتی برای تولید مواد الکترونیکی مختلف از جمله بردهای مدار چاپی، نیمه هادی ها و صفحه نمایش است. علاوه بر این، نقش حلال در فرآیند تولید محصولات الکترونیکی را دارد.

فرآیند تولید متانول 

نحوه تولید بسته به دسترس بودن مواد اولیه متفاوت است. امکان تولید متانول با گاز طبیعی، زغال‌سنگ و انرژی‌های تجدیدپذیر وجود دارد که بخش گاز طبیعی سهم غالبی از بازار را در اختیار دارد. در کشور ما نیز از گاز طبیعی برای تولید استفاده می شود. فرآیند تولید با گاز طبیعی شامل گوگردزدایی و سپس تبدیل گاز طبیعی به گاز سنتز با اکسیداسیون جزئی یا اصلاح بخار است که پس از مرحله فشردن گاز سنتز توسط کمپرسورها، متانول خام ایجاد شده و در مرحله تقطیر متانول خالص تهیه میشود. البته واحدهایی مانند زاگرس به دلیل تفاوت راکتوری که در آن مرحله ریفرمینگ انجام میشود، به اکسیژن نیز نیاز دارند.

زنجیره ارزش متانول 

متانول در ادامه زنجیره خود تبدیل به محصولات دیگری می شوند. فرمالدئید مهمترین ماده در میان آنهاست که بعنوان رزین برای ساخت چسب های محصولات چوبی فشرده، بعنوان نگهدارنده در آزمایشگاه های پزشکی و سردخانه ها و در برخی محصولات مانند صاف کننده مو استفاده می شود. همچنین MTBE ها و افزودنی های بنزین بخش مهمی از محصولات مشتق از متانول هستند.

تبدیل متانول به الفین (MTO) نیز از جمله مهمترین موارد در زنجیره ارزش متانول است که پیوندی میان صنعت زغالسنگ و گاز طبیعی و صنعت پتروشیمی مدرن است. واحدهای متانول به الفین به دلیل هزینه‌های سرمایه‌گذاری کمتر، مقرون به صرفه‌تر از ساخت یک واحد جدید به اتیلن، پلی اتیلن و پروپیلن است. اسید استیک، حلال ها، بیو دیزل و سایر محصولات دیگر نیز در زنجیره ارزش متانول وجود دارند.

ارزش متانول در بازار جهانی 

ارزش بازار متانول جهان در سال ۲۰۲۳ چیزی حدود ۳۳ میلیارد دلار بوده است و پیش بینی می شود که تا سال ۲۰۳۲ به ۴۸ میلیارد تومان برسد. نزدیک به ۲۰ میلیارد از ارزش بازار مربوط به منطقه آسیا است.

تقاضا در صنعت متانول 

تقاضای کل جهان در در نمودار زیر مشخص شده است. تقاضای کل در سال ۲۰۲۳ حدود ۹۵ میلیون تن است که پیش بینی میشود که ۵ تا ۸ سال آینده در محدوده ی ۱۱۰ تا ۱۲۰ میلیون تن قرار گیرد.

شرکت متانول 

نزدیک به ۵۰ درصد مصارف متانول مصارف سنتی مانند فرمالدهید و اسید استیک و غیره است که همراه با اقتصاد جهانی میتواند رشد کند. حدود ۲۵ درصد از مصرف مربوط به تولید الفین هاست که افزایش قیمت نفت و خوراک های مایع مانند نفتا، گاز مایع و و میعانات گازی میتواند تقاضا در این بخش را افزایش دهد. مابقی مصرف مربوط به مصارف سوختی است که با توجه به مشکلات زیست محیطی میتواند افزایش قابل توجهی داشته باشد.

• کووید۱۹ و درگیری روسیه و اوکراین باعث بروز مشکلات اقتصادی در سطح جهانی شد. در سال ۲۰۲۳ افزایش نرخ بهره و قیمت انرژی هنوز برخی از اقتصادها را دچار مشکل کرده و نرخ رشد تولید ناخالص داخلی را متوقف کرده است. صنعت متانول نیز از این مسئله تاثیر گرفته و رشد تقاضای متانول در این سال ها کاهش یافته است. اکنون وضعیت اقتصادها کمی بهبود یافته و بهبود تولید ناخالص داخلی، افزایش تقاضای متانول MTO و سوخت کشتی ها، میتوانند زمینه ساز بهبود تقاضای متانول برای سال آتی باشند.
• تقاضای MTO طی چند سال گذشته کاهش یافته بود اما با دو واحد جدید که در سال‌های ۲۰۲۵ و ۲۰۲۶ انتظار می‌رود به بهره برداری برسند، شرایط تقاضا مناسب تر خواهد شد. نرخ‌های عملیاتی و مصرف متانول آتی تولیدکنندگان MTO به عوامل متعددی از جمله قیمت‌گذاری محصولات نهایی مختلف آنها، میزان ادغام پایین دستی این واحدها با سایر محصولات، تأثیر هزینه‌های خوراک صنعت الفین، از جمله نفتا، بستگی دارد.

همچنین بخوانید: تحلیل بنیادی پترول | (گروه سرمایه‌گذاری پتروشیمی ایرانیان)

• تقاضای چین بر این صنعت غالب است. در سال‌های اخیر، تقاضای چین برای متانول به ۶۰ درصد رسیده است. با بهبود تقاضای MTO در اواسط دهه ی میلادی، سهم چین از تقاضای صنعت به ۶۲ درصد افزایش می یابد اما پیش بینی میشود این وضعیت ادامه دار نخواهد بود.
• چین شاهد بازگشت رشد در بخش سوخت خودرو با توسعه خودروهای M100 (قابلیت کار با سوخت ۱۰۰٪ متانول) خواهد بود. متانول را می توان در مقادیر کم با بنزین مخلوط کرد و در وسایل نقلیه موجود استفاده کرد و می توان از آن در مخلوط های با نسبت بالا مانند M85 یا M100 در خودروهای اختصاصی با سوخت متانول استفاده کرد. تقریباً ۳۰۰۰۰ تاکسی و خودروی سواری هیبریدی متانول و ۴۰۰۰ کامیون سنگین در چین وجود دارد که با سوخت M100 کار می کنند که تقریباً یک میلیون تن تقاضای سالانه متانول را تشکیل میدهد.
• در چین، مقررات سخت‌گیرانه‌تر انتشار کیفیت هوا در چندین استان منجر به حذف تدریجی دیگ‌های صنعتی، کوره‌ها و اجاق‌های پخت و پز با سوخت زغال سنگ به نفع سوخت‌های پاک‌تر شده و بازار رو به رشدی برای متانول به عنوان سوخت جایگزین ایجاد می‌کند. تقاضای تقریباً هفت میلیون تنی متانول در این زمینه تخمین زده می شود.
• با توجه به ممنوعیت استفاده از سوخت های دارای گوگرد بالا در صنعت حمل و نقل دریایی، یکی از مهمترین محرک ها در این قسمت میتواند به کارگیری متانول به عنوان سوخت دریایی به منظور کاهش آلودگی های زیست محیطی باشد.

عرضه متانول 

سمت عرضه را عواملی مانند دسترسی به خوراک و نرخ آن، نرخ انرژی، مشکلات عملیاتی و محدودیت های زیست محیطی تحت تاثیر قرار میدهند. در کشور چین عمده تولیدات از زغال سنگ است و مشکلات زیست محیطی مهمترین عامل محدود کننده تولید است. در کشور خودمان هم افت فشار گاز در فصل سرما و مشکلات مربوط به نرخ گذاری خوراک از جمله مهمترین چالش ها برای تولید کنندگان است. در شکل زیر ظرفیت تولید دنیا در سال های اخیر مشخص شده است. در سال ۲۰۲۳ نیز ظرفیت متانول حدود ۱۵۰ میلیون تن است که حدود  ۶۴ درصد ظرفیت ها تولید صورت میگیرد.

پیش بینی ها حاکی از کاهش سرعت ایجاد ظرفیت های جدید به خصوص پس از سال ۲۰۲۵ است.

در ۵ ساله ی ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ ایجاد ظرفیت های جدید بیش از تقاضای جدید برای محصول متانول بوده است  اما پیش بینی می شود که در ۵ ساله ی بعدی تقاضا و ظرفیت ها به یک اندازه رشد کنند.

• چین با ظرفیت ۷۵ میلیون تن و خاورمیانه با ۳۰ میلیون تن، ۷۰ درصد ظرفیت را به خود اختصاص داده اند. آمریکای لاتین نیز سومین پایگاه بزرگ صنعت را در خود جای داده است.
• بیشتر توسعه‌های بزرگ در آینده ناشی از خاورمیانه (ایران)، چین، آسیای جنوب شرقی و آمریکا هستند. با تولید مازاد در سایر نقاط جهان (به استثنای چین)، بسیاری از این مازاد، بازار بزرگ چین را هدف قرار داده و باعث کاهش تولید متانول با هزینه بالاتر در چین می شود.
• در ۵ سال گذشته چین به تنهایی تقریباً ۱۳ میلیون تن ظرفیت جدید ایجاد کرد. بیش از ۱۵ میلیون تن ظرفیت جدید نیز با راه اندازی پنج واحد در ایران، دو واحد در آمریکا و یک واحد در ترینیداد اضافه شدند. در حالی که تقاضا در همین بازه زمانی نزدیک به ۱۱ میلیون تن افزایش یافت.
• با نگاهی به آینده، انتظار می رود ظرفیت های بیشتری در چین و ایران و همچنین در ایالات متحده و جنوب شرق آسیا افزایش یابد. توسعه ظرفیت روسیه و برخی از برنامه‌های توسعه ایران نیز به تعویق می افتد.
• زمان بندی ایجاد این ظرفیت های جدید مهم است. اگر ظرفیت ایران طبق برنامه وارد این صنعت شود، عرضه مازاد زیادی خواهد داشت و فشار نزولی قیمت ها مانع از اجرای برنامه توسعه سایر کشور ها به خصوص آمریکا می شود.
• نزدیک به ۱۳ میلیون تن ظرفیت جدید متانول مورد انتظار در دوره زمانی ۵ ساله آینده در ایران، آمریکا، مالزی و استرالیا مشاهده خواهد شد.

بزرگترین تولید کننده متانول در جهان

عرضه و تقاضا بر حسب مناطق مختلف در شکل زیر مشهود است. در این میان چین بزرگترین تولید کننده و مصرف کننده است. چین، مناطق آسیا و اروپا واردکننده متانول هستند که بیشترین واردات متعلق به کشور چین است. در طرف دیگر خاورمیانه و آمریکای جنوبی صادرکنندگان متانول هستند.

ایران و عربستان بزرگترین صادرکننده های خاورمیانه هستند که در مجموع نزدیک به ۸۰ درصد صادرات خاورمیانه را در اختیار دارند. شرکت هایی مانند الرازی عربستان و زاگرس ایران در خاورمیانه جزء ۵ شرکت بزرگ جهان در این زمینه هستند.

کشورهای آمریکا و تریندادوتوباگو نیز در قاره آمریکا از جمله بزرگ ترین صادر کنندگان هستند.

به طور کلی با توجه به موارد مذکور، در کوتاه مدت برای نیمه دوم سال میلادی انتظار متعادل بودن نرخ های کنونی را داریم و در صورت بهره برداری از همه ی ظرفیت های جدید در ۲۰۲۴،  قیمت اصلاح نیز خواهد داشت.

اما با توجه به بهبودی وضعیت اقصادی کشور ها، برنامه های تقاضامحور چین و پیش بینی از افزایش تقاضا و عرضه به یک میزان در سال های آتی، در بلند مدت انتظار افزایش قابل توجه قیمت یا کاهش قیمت نداریم.

وضعیت متانول داخل کشور

تا قبل از سال ۷۰ ایران واردکننده متانول بود اما با بهره برداری از پتروشیمی شیراز با ظرفیت ۸۴ هزار تنی نیاز کشور به متانول تامین شد و بخشی از آن نیز صادر گردید. در نمودار زیر ظرفیت شرکت های تولید متانول در داخل کشور نمایش داده شده است.

نزدیک به ۱۴ میلیون تن ظرفیت کل متانول سازی کشور است. پتروشیمی های بوشهر، آپادانا، کیمیای پارس خاورمیانه و مرجان جدیدترین شرکت های متانول ساز هستند که در دهه ۸۰ تاسیس شده اند. تقریبا ۹ درصد ظرفیت متانول دنیا مربوط به ایران است و تولیدات ایران در زمینه متانول نقش مهمی در بازار جهانی ایفا میکند.

با توجه به برنامه هفتم توسعه برای ۵ سال آینده، با اجرای طرح های متانول زیر حدود ۱۰ میلیون تن دیگر به ظرفیت حال حاضر اضافه خواهد شد و در مجموع ظرفیت به ۲۴ میلیون خواهد رسید. کاهش قیمت های جهانی متانول، یارانه انرژی که به خوراک متانول سازان تخصیص داده میشود و مشکلات زیست محیطی باعث میشوند تا به سیاست های توسعه زنجیره پایین دستی متانول بیشتر توجه شود.

در همین راستا طرح های MTP مانند اسلام آباد غرب و سروش انرژی پایدار جهت تبدیل متانول به فرآورده های با ارزش بالاتر مانند پلی اتیلن و پلی پروپیلن برنامه ریزی شده است. قطعا مشکلات مالی و تحریم ها موانع بزرگی در راه توسعه این طرح ها خواهند بود و اینکه تمام این ظرفیت ها در سال ۱۴۰۷ به بهره برداری برسند کمی دور از انتظار است.

در میان شرکت های فعال در حوزه تولید متانول، تنها شرکت های زاگرس، شفن، شخارک و شیراز بورسی هستند که وضعیت آنها با یکدیگر مقایسه شده است (شیراز به دلیل ظرفیت کمتر مورد مقایشه قرار نگرفته است).

به طور کلی بهترین عملکرد در مقایسه با سال ۱۴۰۱ را شخارک دارد. شخارک دارای بیشترین افزایش مبلغ فروش و کمترین کاهش سود خالص در مقایسه با سایرین است. سود خالص همه متانول سازان کاهش جدی را در ۱۴۰۲ تجربه کرده است به طوری که شفن ۷۳%، زاگرس ۵۰% و شخارک ۲۰% کاهش سود ریالی را تجربه کرده اند.

زاگرس تک محصول بوده و ۹۵ درصد متانول خود را صادر می کند و در صورت بهبود نرخ های جهانی بیشتر از سایرین منتفع می شود. همچنین بیشترین حساسیت نسبت به نرخ دلار را دارد و در کل نوسان آن در مقابل تغییرات بنیادی شدید تر است.

شفن علاوه بر متانول، اسید استیک نیز تولید می کند. بیشترین فروش داخلی را شفن دارد و حدود ۳۵ درصد مبلغ فروش آن در داخل کشور است. همچنین سایر درآمد های غیرعملیاتی شفن قابل توجه است. شرکت دارای تسهیلات مالی ۵۶۰۰ میلیارد تومانی است که با آن سهم بانک ملت را خریداری کرده است سهامدار ۴.۵ درصدی ملت است. مهم ترین تفاوت شخارک با سایرین بهره گیری از گاز ترش در فرآیند تولید است که منجر به تولید محصولات فرعی دیگری می شود.

نرخ خوراک آن گران تر است اما محصولاتی مانند بوتان، پروپان و پنتان تولید می کند که نرخ بالاتری از متانول دارند. برای مثال در سال ۱۴۰۲ به طور میانگین این محصولات ۹۰ درصد بالاتر از متانول به فروش رسیده اند و یکی از دلایل اصلی عملکرد بهتر شخارک در مقایسه با بقیه نمادها است.

حاشیه سود های شرکت های متانول ساز بورسی در ده سال اخیر در نمودار زیر بررسی شده است. به طور کلی در سه سال اخیر حاشیه سود ها کاهش شدیدی داشته اند و در پایین ترین حالت خود قرار گرفته اند. حاشیه سود خالص شخارک در سال های گذشته بالاتر از شفن بوده و زاگرس پایین ترین حاشیه سود را دارد.

نرخ های فروش عمدتا در بازه ی ۲۵۰ تا ۳۵۰ دلار قرار دارند. به لحاظ قیمت های جهانی متانول سازان در پایین ترین سطوح قیمتی هستند و از این جهت نیز به سود آوری آنها لطمه وارد شده است. اکنون نرخ های داخلی به ازای هر کیلوگرم حدود ۱۰ هزار تومان و نرخ های صادراتی ۱۲ هزار تومان است.

یکی از بزرگ ترین ریسک های متانول سازان عدم چشم انداز روشن از نرخ خوراک است و وضعیت نرخ گذاری آن است. برای نمونه نرخ گاز برای فصول پاییز و زمستان ۱۴۰۲ در شرکت زاگرس به ترتیب ۷۳۳۰ و ۶۶۰۰ تومان بوده است. یعنی نرخ ۱۹.۵ سنتی برای پاییز و نرخ ۱۷ سنتی برای زمستان که در مقایسه با شرکت های منطقه بسیار بالاتر بوده است.

اگر خوراک زاگرس در این دو فصل با نرخ ۱۵ سنت محاسبه می شد، حدود ۱۰۰۰ میلیارد تومان سود بیشتر شناسایی شده که مستقیما در سود خالص می نشست و ۷۵ درصد سود ۱۴۰۲ را افزایش می داد و می توانست حداقل مانع ضرر ۲۰ درصدی در ارزش بازار سهم شود.

نیمی از نرخ خوراک متاثر از میانگین ۴ هاب ترسیم شده در نمودار زیر است که آخرین نرخ آن حدود ۲۰.۵ سنت است و نیم دیگر از نرخ داخلی تاثیر میگیرد که ابهامات زیادی در آن وجود دارد. بحث های زیادی درمورد نحوه قیمت گذاری خوراک به خصوص برای متانول سازان وجود دارد.

از طرفی تاثیر دادن های های وارداتی NBP و TTF که نرخ های بالایی دارند و این ادعا که نرخ های بالای خوراک باعث از بین رفتن مزیت تولید و صادرات متانول و ارزآوری شده است. در طرف دیگر ادعا بر منافع صادراتی پایین متانول است و این که استفاده از یارانه انرژی در این صنعت به صرفه نیست.